İznik Tarihi: Nikea, Antigoneia

Makale: Özhan Öztürk

İznik veya eski adıyla Nikea[1], Bithynia’nın en önemli kentlerinden birisi olup, Askania veya Askanius gölü kenarında kurulmuş bir Bottiae kolonisidir. Mysialıların saldırılarına maruz kalan kent MÖ 316 yılında Antigonus tarafından restore ettirilmiş ve adı Antigoneia olarak değiştirilmiştir. Kısa bir süre sonra Lysimakhus, Antipater’ın kızı ve karısı olan Nikae’nin onuruna kentin adını tekrar Nikea yapmıştır[2].

Memnon ise kentin Thermopylae yakınlarındaki Nikea kentinden gelip, Büyük İskender’in ordusunda yer alan askerler tarafından kurulduğunu bildirmiştir[3]. Strabon, kentin çevresinin 16 stadia uzunluğunda olduğunu, merkezinde dört kapısından da görülen bir anıt bulunduğunu[4], genç Pliny ise gymnasiumda bulunan bu anıtın bir yangında harap olmasına karşın Bithynia valisi tarafından restore edildiğini bildirmiştir[5]. Lysimakhus, döneminden sonra büyük önem kazanan kent aynı zamanda astronom Hipparkhus ile tarihçi Dio Cassius’un doğum yeridir.

Roma imparatoru Konstantin ve MS 111-112 yılları arasında İmparator Trajan döneminde yeniden inşa edilen kent ardı ardına gerçekleşen depremlerin etkisiyle birkaç kez yıkılmış, taşlarının bir bölümü MS 8. Yüzyılda Arap saldırılarına karşı sağlamlaştırılan kent surlarında kullanılmıştır. Uludağ Üniversitesi’nden Bedri Yalman başkanlığında 1980 yılından beri kazı çalışmaları yapılan bölgede Bizans döneminde çöplük olarak kullanılan alanda Selçuk ve Osmanlı dönemlerinde seramik fırınları kurulduğu anlaşılmıştır.

MS 325’de Nikea konsili sapkın olarak niteledikleri Arrian akımına karşı burada toplanmıştır. Büyük bir depremle yıkılan Nikea 368’de imparator Valens tarafından restore edilmiştir. Selçuklular tarafından 1078’de dek fethedilen kent 1097’de Haçlılar tarafından ele geçirilmiş, 1204’de Latinlerin Konstantinopolis’e yerleşmesinin ardından Theodore Laskaris Nikea’yı başkent yaparak bağımsızlığını ilan etmiştir. Nikea, 1329-30’da Sultan Orhan tarafından Osmanlı topraklarına katılmış, İstanbul Patrikhanesi’nin kayıtlarına göre yaklaşık 10 yıl kadar sonra 1339-40’da İznik Rumları’nın büyük bölümü topluca İslam’a geçmiştir[6].

Nikea Sikkeleri

Nikea’da MÖ 282 yılı sonrası otonom dönemde Papirius Carbo ve Vibius Pansa gibi prokonsüllerin adlarını taşıyan bronz sikkeler basılmıştır. Ayrıca Roma imparatorları Augustus ile  Quietus dönemlerinde kent adı olarak ΝΙΚΑΙΕΩΝ, ΝΕΙΚΑΙΕΩΝ veya ΝΕΙΚ. yazılı, Nikea surları,  Herakles,  Roma Senatosu,  Asklepios, Aphrodite, Athena, tapınak, güzellik ve neşe tanrıçası olan üç Khraitler, Hygieia, Dionysos, Demeter, üç askeri sancak ve sunağa dolaşık yılan figürleri olan çok sayıda sikke basılmıştır.

İznik Aya Sofya Kilisesi, Ayasofya Camii (Orhan Camii)

 İkonoklastik dönemi (MS 726-842) sona erdirebilmek iisteyen 7. Ekümenik konsil 11 Ekim 787 günü İznik’te toplanmak için kentin en büyük kilisesi ve katedrali olan Haghia Sophia’yı seçmiştir. Böylece muhtemelen atası 5-6. yüzyıllarda inşa edilmiş olan Aya Sofya Kilisesi 300’den fazla piskopos ve rahip topluluğunu ağırlamıştır. Theodore Laskaris tarafından kurulan Nikea İmparatorluğu’nun en önemli dini yapısı olduğundan şüphe duyulmayan kilise Osmanlı fethinin akabinde Sultan Orhan tarafından 1331’de camiye dönüştürülmüştür. Modern yazarlardan A.M. Schneider kiliseyi MS 11. yüzyıla tarihlendirirken, C. Foss ise MS 1065 depreminde gerçek Aya Sofya’nın yıkıldığını yakın zamana dek Ulu Camii olarak adlandırılan yapının duvarlarının MS 9. yüzyılda yeniden inşa edilen ve muhtemelen 13. yüzyılda bazı bölümler eklenen yeni bir kilise olabileceğini iddia etmiştir.[7] 2007 yılında restorasyonuna başlanılan yapı, Vakıflar Genel Müdürlüğünün ibadete açılması yönündeki kararının ardından Ayasofya Camii (Orhan Camii) adı verilerek yaklaşık 90 yıl aradan sonra 6 Kasım 2011’de bayram namazının kılınmasıyla ibadete açılmıştır.

Kaynak: Özhan Öztürk. Pontus: Antik Çağ’dan Günümüze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi (Genişletilmiş 3. Baskı). Nika Yayınları. Ankara, 2016

Notlar

[1] Yunanca Νικαία,Νικαιεύς,Νικαεύς

[2] Strabon II.423

[3] Memnon, ap. Phot. Cod. 224. s. 233

[4] Strabon, Geographika XII. 565

[5] Pliny Ep. 10.48

[6] Bryer, 1988a: 13-15; Umar, 1998: 245

[7] Foss ve Tulchin, 1990: 103-4